U susret lokalnim izborima u BiH u novembru 2020. godine, ali i izborima u gradu Mostaru, mjesec dana kasnije, teme o brojnim nepravilnostima u izbornom procesu dominiraju javnim prostorom u BiH. Među najčešće spominjanim nepravilnostima nalaze se one koje su vezane za prijevremeno oglašavanje političkih subjekata u BiH.
Pravilnikom o medijskom predstavljanju političkih subjekata u periodu od dana raspisivanja izbora do dana održavanja izbora, kojim se pobliže uređuje primjena odredbi Poglavlja 16. Izbornog zakona Bosne i Hercegovine, izborna kampanja i njezino trajanje je definisano na sljedeći način:
Izborna kampanja je period od 30 dana prije dana održavanja izbora u kojem politički subjekt na zakonom utvrđen način upoznaje birače i javnost sa svojim programom i kandidatima za predstojeće izbore. Službeni početak izborne kampanje je 30. dan prije dana održavanja izbora (ili dan kada službeno počinje izborna kampanja).
S obzirom da su lokalni izbori 2020. godine zakazani za 15. novembar, izborna kampanja zvanično je počela 16. oktobra.
Izborni zakon Bosne i Hercegovine zabranjuje plaćeno političko oglašavanje putem medija (štampanih medija i javnih i privatnih televizijskih i radijskih stanica koje posjeduju odgovarajuću dozvolu RAK-a) od dana raspisivanja izbora do dana službenog početka izborne kampanje:
U periodu od dana raspisivanja izbora do dana službenog početka izborne kampanje, političkim subjektima zabranjeno je plaćeno političko oglašavanje putem medija ili bilo kojeg oblika plaćenog javnog oglašavanja, osim plaćenog političkog oglašavanja o održavanju internih skupova organa i statutarnih organa političkih subjekata.
Dosadašnje prakse nepoštivanja ove odredbe Izbornog zakona preslikale su se i na izbornu 2020. godinu. Posmatrači/ce koalicije Pod lupom su na press konferenciji 15.10.2020. godine objavili da su u periodu od 7. septembra do 11. oktobra zabilježili ukupno 538 različitih izbornih nepravilnosti. Najveći broj izbornih nepravilnosti – 185 – odnosi se na slučajeve preuranjene izborne kampanje u 59 opština/gradova u BiH.Transparency International je, s druge strane, CIK-u BiH podnio 82 prijave zbog preuranjene kampanje i zloupotrebe javnih resursa.
Izborni zakon BiH, koji je donešen 2001. i zadnji put dopunjavan 2016. godine, nije dovoljno precizan u definisanju ograničenja vezanih za politička oglašavanja putem online medija i društvenih mreža. Ovim zakonom se pod pojmom “mediji” podrazumijevaju štampani mediji te javne i privatne televizijske i radijske stanice koje posjeduju odgovarajuću dozvolu RAK-a, dok se online mediji i društvene mreže nalaze u svojevrsnoj sivoj zoni.
Temom preuranjene izborne kampanje na zvaničnim stranačkim i kandidatskim stranicama na Facebooku bavili smo se uoči Općih izbora 2018. godine. Tada smo ustanovili da su brojni politički subjekti imali plaćene oglase objava izborne propagande na Facebooku u danima prije zvaničnog početka kampanje.
Iako je ranije spomenutim pravilnikom definisano da se ograničenja iz Poglavlja 16. Izbornog zakona BiH odnose i na ostala sredstva komunikacije kojima se može isporučiti zvučni, video ili tekstualni sadržaj, u šta spadaju i online mediji i društvene mreže, u stvarnosti se to malo provodilo.
Prema Izvještajima o provođenju zakona iz nadležnosti Centralne izborne komisije BiH za izborne godine 2016. i 2018., navedene su sveukupno tri prijave kršenja člana 16.14 stav (3) Izbornog zakona BiH (zabrana vođenja plaćene kampanje putem medija od dana raspisivanja izbora do zvaničnog početka izborne kampanje), te su sva tri bila odbačena kao neosnovana. U izvještaju za 2018. godinu navedeno je obrazloženje da CIK ne može sa sigurnošću utvrditi činjenicu ko je i kada objavio izborni oglas na društvenim mrežama i online medijima, uz napomenu da se ova oblast nalazi u tzv. “sivoj zoni”:
Centralna izborna komisija BiH prilikom rješavanja prigovora koji se odnose na povrede izbornog procesa putem društvenih mreža i online medija ne može na pouzdan način utvrditi činjenicu kada je dostavljeni dokazni materijal objavljen, niti se sa sigurnošću može utvrditi ko je objavio taj material, s obzirom na to da su određene domene izvan jurisdikcije Bosne i Hercegovine, što predstavlja prepreku za utvrđivanje odgovornosti političkih subjekata i onih protiv kojeg je dostavljen prigovor. Na taj način ova oblast nije zakonski dovoljno precizirana, niti trenutno postoje primjeri dobre prakse koji bi omogućili da se uspješno vode postupci protiv nedozvoljenih radnji u izbornom procesu, a koje se ostvaruju putem društvenih mreža i online medija, te se može na žalost zaključiti da se radi o svojevrsnoj ”sivoj zoni“.
CIK, 2018.
Iznosi novca koji političke partije ulažu u oglašavanje tokom izborne kampanje nisu nimalo zanemarivi. Prema gore spomenutim izvještajima, troškovi štampanja predizbornih oglasa, proglasa, saopćenja i sl. u javnim glasilima čini li su procentualno najveći pojedinačni trošak političkih partija u kampanjama za izbore 2016. i 2018. godine, sa izuzetkom kategorije “ostali troškovi propagande” (34,24% u 2016. i 25,82% u 2018. godini). Bez obzira na razlike u udjelima, iznos potrošen na ovu kategoriju u oba izborna ciklusa bio je gotovo jednak – oko 2.400.000 KM.
U razgovoru za Raskrinkavanje, Ivana Korajlić iz Transparency Internationala napomenula je da su obrasci putem kojih političke stranke prijavljuju troškove izborne kampanje okvirni i zastarjeli, odnosno ne prave razliku između oglašavanja putem različitih medija, niti podrazumijevaju kategoriju online oglašavanja. Praćenje utroška sredstava na izborno oglašavanje putem društvenih mreža i online medija je apsolutno nemoguće, naglasila je Korajlić, s obzirom na to da ne postoji uvid u naloge i iznos uloženog novca za taj vid promocije.
Korajlić je naglasila da CIK do sada nije sankcionisao kršenje pravila vezanih za preuranjeno online oglašavanje:
Pa nije da se CIK nije ranije bavio time, ali nisu sankcionisali ranije online oglašavanje. Jesu sankcionisali za druge vidove kampanje, preuranjene, u ovom dijelu kad je to zabranjeno. Vjerovatno je ranije bilo puno uže tumačenje o tome šta je plaćeno oglašavanje i slično, ali sad su prvi put počeli da kažnjavaju po prijavama vezano za plaćeno oglašavanje na društvenim mrežama.
Ivana Korajlić, 15. oktobar 2020.
No lokalni izbori 2020 predstavljaju izuzetak po ovom pitanju. Centralna izborna komisija je do početka izborne kampanje, na osnovu prijava Transparency Internationala, kaznila četiri politička subjekta (SDA, Platformu za progres, “Četvorku” – NS, NIP, SDP i Stranku za bolje Vučkovce), te kandidata A-SDA za načelnika općine Zavidovići Samira Šibonjića, sa po 1.000 KM kazne zbog plaćenog oglašavanja na društvenim mrežama prije zvaničnog početka izborne kampanje.
Na osnovu prijava drugih subjekata, a zbog istog razloga, kažnjeni su nezavisni kandidat za načelnika Velike Kladuše Ramo Hušidić, koalicija Demokratska fronta – Građanski savez, Socijalistička partija, koalicija SDS-PDP, kandidat NiP-a za gradonačelnika Bihaća Kemal Hrnić, kandidat SDA za Općinsko vijeće Lukavac Amir Hodžić, kandidat SDA za gradonačelnika Bihaća Samir Muminović, te Županijska nezavisna lista.
No i pored ove činjenice, uspjeli smo pronaći primjere preuranjenog oglašavanja na društvenim mrežama kandidata/tkinja za načelničke pozicije tri dana pred početak izborne kampanje, sa 15. oktobrom kao zaključnim datumom. U uzorku kojeg čine kandidati/tkinje za načelničke pozicije u 18 bosanskohercegovačkih općina/gradova (12,5% ukupnog broja općina/gradova), plaćenu objavu izbornog oglašavanja evidentirali smo kod Irme Baralije kandidatkinje Naše stranke za gradonačelnicu Mostara, i Emdžada Galijaševića, nezavisnog kandidata za gradonačelnika Bihaća.
Putem Facebookove Biblioteke oglasa, moguće je ustanoviti da li se plaćeni oglasi pored Facebooka prikazuju na Instagramu i Facebook Messengeru. Tako se recimo sponzorisani oglas Irme Baralije prikazuje na sve tri društvene mreže. Post Emdžada Galijaševića, pak, sponzorisan je samo na Instagramu.
Što se tiče zvaničnih Facebook stranica političkih partija koje imaju svoje kandidate/tkinje u izbornoj utrci za načelničke pozicije, u općinama i gradovima iz našeg uzorka, plaćene oglase smo 13. oktobra pronašli na Facebook stranici Naše Stranke, i to za kandidata za Gradsko vijeće Grada Tuzla, Omera Berbića. Berbić je i na svojoj Facebook stranici imao plaćeni oglas izvan okvira izborne kampanje.
Na stranicama lokalnih ogranaka istih partija nismo pronašli plaćeni oglas koji bi se mogao okarakterisati kao eksplicitna izborna propaganda. Međutim, ono što je primjetno je da pojedini obnašatelji javnih funkcija, a koji su ujedno i kandidati na predstojećim izborima, pod krinkom promocije dosadašnjeg rada sponzorišu objave na Facebooku koje se mogu protumačiti i kao izborna propaganda.
Takve su recimo sponzorisane objave Ibrahima Hadžibajrića, načelnika općine Stari Grad i kandidata za tu poziciju na izborima 2020. godine. Jedna od prikazanih objava sponzorisana je i na Facebook stranici Nove bosanskohercegovačke liste, stranke kojoj Hadžibajrić pripada.
Sličnu zloupotrebu zabilježili smo na stranici Draška Stanivukovića, zastupnika PDP-a u Narodnoj skupštini Republike Srpske, i kandidata za gradonačelnika Banje Luke na predstojećim izborima.
Iako smo analizu proveli na malom uzorku, rezultati ukazuju da je praksa kršenja izbornog zakona na društvenim mrežama i dalje prisutna. Primjetne su i zloupotrebe u vidu sponzorisanih objava javnih dužnosnika koji su ujedno kandidati na predstojećim izborima, a čije objave “plešu” na granici između promocije i izborne propagande.
I predstavnici/e civilnog društva i sam CIK naglašavaju da je ova oblast nedovoljno precizirana u izbornom zakonu, što je rezultiralo brojnim malverzacijama koje na kraju nisu sankcionisane. Nadamo se da će se pojačan angažman Centralne izborne komisije u sankcionisanju kršenja Izbornog zakona vezanih za preuranjeno političko oglašavanje putem društvenih mreža nastaviti i u predstojećim izbornim ciklusima. To bi doprinijelo uspostavljanju dobrih praksi koje nedostaju, te izlasku ove oblasti iz “sive zone” Izbornog zakona.
Autor: Amar Karađuz
(Istiniomjer.ba / raskrinkavanje.ba)