U proteklih deset godina, Raskrinkavanje i Istinomjer često su se bavili dezinformacijama korištenim za izgradnju narativa o “obojenim revolucijama” i navodnim zavjerama protiv Milorada Dodika i SNSD-ove vlasti u Republici Srpskoj. Isto toliko traju i tendencije da se zakonski kodifikuju represivni obrasci kojI su aktivno prenošeni iz Ruske Federacije.

U maju ove godine, u Narodnoj skupštini Republike Srpske povučen je iz rasprave nacrt Zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija. Nacrt je u martu 2023. usvojila Vlada RS, prethodno saopštivši da nepostojanje takvog zakona stvara “pretpostavke za urušavanje pravnog sistema i ustavnog uređenja Republike Srpske i (…) štetne posljedice na rad organa i organizacija Republike Srpske”. Predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik rekao je tada da je zakon povučen na doradu zbog prigovora javnosti, kako bi se uskladio “s evropskom pravnom praksom”.

Prigovori su, zaista, bili brojni. Da je usvojen, zakon bi sve neprofitne organizacije registrovane na teritoriji RS koje primaju bilo kakvu finansijsku pomoć od stranih i/ili međunarodnih subjekata definisao kao “agente stranog uticaja”. Za takve organizacije bio je predviđen poseban nadzor, podnošenje posebnih finansijskih izvještaja dvaput godišnje, mogućnost da bilo ko traži inspekciju njihovih finansija, pa čak i mogućnost zabrane rada van okolnosti koje su već definisane zakonom.

Ove su se represivne odredbe u javnosti pravdale navodnim motivom povećavanja transparentnosti nevladinog sektora, ali su se mnogo češće mogli čuti otvoreni napadi na civilni sektor, predstavljen kao eksponent “neprijateljskog djelovanja protiv Republike Srpske”. Igor Žunić, zastupnik SNSD-a u septembru 2023. godine je, recimo, iznio ničim potkrijepljene tvrdnje da nevladine organizacije služe kao “oblici ratovanja”, te sasvim otvoreno rekao da je tanka linija između “ljudskih prava, prava na udruživanje, na djelovanje” i “djelovanja protiv Republike Srpske” .

O nacrtu zakona oglasilo se više organizacija i pojedinaca/ki. Ured OSCE za demokratske institucije i ljudska prava (ODIHR) objavio je zajedničko mišljenje sa Venecijanskom komisijom, u kom je navedeno da zakon narušava sloboda udruživanja i da je u suprotnosti sa ustavima BiH i RS, te sa međunarodnim obavezama u sferi poštivanja ljudskih prava. Transparency International u BiH takođe je ocijenio da je zakon u suprotnosti sa Ustavom RS i Ustavom BiH, te sa Evropskom konvencijom o osnovnim ljudskim pravima i slobodama, apelujući na poslanike/ce NSRS da ga odbace.

Dugogodišnja novinarka i aktivistica Gordana Katana smatra da transparentnost rada nikada nije bila stvarni motiv za kreiranje ovakvog zakona, ukazujući na nedemokratski karakter ovakve legislative.

Sama činjenica da bi neko imao pravo da traži kao građanin da se radi kontrola finansija neke organizacije, to je nedopustivo. Sve NVO ovdje posluju po jasnim kriterijima, grantovi su transparentni, sve organizacije imaju računovodstvene službe i porezne uprave imaju potpunu kontrolu nad njihovim radom. Ali ako neko hoće da vam ograniči rad, on će naći i načina i mogućnosti da u jednom nedemokratskom društvu donese nedemokratske zakone, znajući da ni Ustavni sud ovog bh. entiteta neće ništa učiniti da spriječi stupanje na snagu jednog ovakvog zakona, prokomentarisala je Katana za Raskrinkavanje, dodavši da se radi o pokušajima Milorada Dodika da pod svaku cijenu ograniči svaku slobodnu misao i aktivnost, uključujući i zakon o organizacijama civilnog društva “na tragu onoga što je već doneseno u Rusiji”, navela je Katana.

Negativan stav o Nacrtu imale su i brojne druge domaće i međunarodne organizacije i institucije, uključujući i Delegaciju EU i ambasadu SAD-a. Jedna je ambasada, pak, čvrsto stala u odbranu Vlade RS i SNSD-a:

“Obratili smo pažnju na bezočne i neosnovane kritičke izjave Ambasade SAD u vezi sa Zakonom o posebnom registru i transparentnosti rada neprofitnih organizacija Republike Srpske, koji, kako oni kažu, nema reperkusija na zakone SAD, nego je navodno uveden po uzoru na represivno rusko zakonodavstvo. Ove tvrdnje ne piju vode, jer svima je poznato da su upravo SAD među prvim u svijetu donijele svoj čuveni zakon o stranim agentima, koji predviđa rigorozne mjere za prekršioce” saopšteno je u oktobru 2023. iz Ambasade Ruske Federacije u BiH.

Cijela je ova epizoda bila tek jedna u priči koja je počela 2011. godine u Rusiji, odakle je brzo “presađena” i u Republiku Srpsku.

Ideja da se nevladine organizacije pravno “označe” kao strani agenti preuzeta je prije više od decenije upravo od predsjednika Ruske Federacije Vladimira Putina. Zajedno sa njom, preuzet je i Putinov “spin” da se radi o “blažoj verziji” američkog Zakona o registraciji stranih agenata (Foreign Agents Registration Act) – argument koji je u svom obraćanju iskoristila i ruska ambasada. No, njegovo stvarno porijeklo zapravo je u “paketu” represivnih mjera kojima je Putin prije petnaestak godina postavio temelje za svoju potencijalno doživotnu vladavinu nad Ruskom Federacijom, uz kontinuirano sužavanje građanskih prava i sloboda.

Moskovsko rađanje “američkog zakona”

Kada je Vladimir Putin 2000. godine prvi put izabran za predsjednika Ruske Federacije, predsjednički mandat u toj zemlji trajao je četiri godine, uz ograničenje na dva uzastopna mandata. Nakon osam godina na ovoj funkciji, Putin se 2008-2012 privremeno “rotirao” sa tadašnjim premijerom Medvedevim, istovremeno promijenivši ruski Ustav tako da se predsjednički mandat produži na šest godina. Dvanaest godina kasnije, kada su istekla i dva produžena mandata, Putin se ponovo kandidovao za predsjednika, jer je izmjenama Ustava iz 2020. “poništio” svoje prethodne mandate.

Predsjedničke izbore 2011. godine, kao i sve koji će uslijediti, Putin je dobio uz ozbiljne optužbe za korupciju, lažiranje izbornih rezultata, progon i zastraživanje političkih protivnika, te sve intenzivniju kontrolu nad medijima i gušenje političkih sloboda neophodnih za fer izbore. Sve je to dovelo do serije protesta na kojima su građani/ke Rusije tražili, između ostalog, puštanje političkih zatvorenika, poništavanje rezultata izbora i njihovo ponavljanje u uslovima u kojima će se održati slobodno i u skladu sa demokratskim standardima.

Putin je proteste okarakterisao kao marionetske i organizovane po instrukcijama zapadnih država, naročito SAD. Pitanja političkih prava građana/ki Rusije u zvaničnoj propagandi su se time pretvorila u pitanje odbrane od vanjskih neprijatelja, a represivne metode za gušenje protesta postale su pitanje državnog interesa. Masovna hapšenja, kontramitinzi i napadi na demonstrante, progon i zastrašivanje političke opozicije i intelektualaca/ki, opstruiranje ili zabrane rada kritički nastrojenih medija i organizacija fokusiranih na ljudska, građanska i politička prava, baš kao i narativi o “stranom miješanju u unutrašnja pitanja”, ostali su konstanta vladavine Vladimira Putina sve do danas.

“Moramo zaštititi svoj suverenitet i zato je neophodno da razmišljamo o tome kako da unaprijedimo zakone i povećamo odgovornost onih koji od drugih država primaju naređenja da utiču na unutrašnje političke procese”, rekao je Putin u decembru 2011.

Ubrzo nakon što je Putin preuzeo treći predsjednički mandat, počelo je usvajanje mjera “zaštite od djelovanja stranih agenata”. U julu 2012. godine, usvojen je paket amandmana na nekoliko zakona, koji zajedno čine tzv. Zakon o regulisanju aktivnosti neprofitnih organizacija koje vrše funkciju stranog agenta. Ovim zakonskim aktima sve neprofitne organizacije koje se bave (široko i neprecizno definisanim) “političkim aktivnostima”, a primaju bilo kakvu finansijsku pomoć iz inostranstva, bile su obavezane da se registruju kao “strani agenti” i da tu oznaku stave na sve svoje javne komunikacije koje objavljuju. Veliki broj organizacija odbio je da svoj rad “žigoše” ovim terminom sa izrazito negativnim konotacijama koji se u ruskom, kao i u našem jeziku, uglavnom vezuje za špijunažu i agente obavještajnih službi.

Odgovarajući na kritike represivnog zakona, Putin je još 2012. izgovorio neistinu koja će ubrzo narasti do globalno raširene dezinformacije:

Mislim da mi u Rusiji imamo pravo da donesemo isti zakon koji je donesen u Sjedinjenim Državama 1938. godine i od tada je tamo na snazi. Ovaj zakon su donijeli da se zaštite od stranog uticaja i koriste ga decenijama, pa zašto ne bismo i mi ovde uradili isto? Naravno, američki zakon je donesen 1938. godine, ali je i danas na snazi. Niko ga nije ukinuo i još je u upotrebi.

Putin je govorio o Zakonu o registraciji stranih agenata (FARA), koji jeste donesen u SAD 1938. godine, ali nije “isti” kao zakon kojim je predsjednik Ruske Federacije riješio da “ušutka” nevladine organizacije u Rusiji, niti je od njega strožiji, kako je to Putin tvrdio.

U istom obraćanju, Putin je cinično ustvrdio da termin “agent” nije problematičan jer se koristi i u osiguranju i da zakon nije represivan, niti će negativno uticati na rad nevladinih organizacija:

“Šta ima loše u tome da se organizacije koje se bave političkom aktivnošću u Rusiji i finansiraju iz inostranstva registruju kao strani agenti? Na kraju, ako stranci plaćaju za političku aktivnost u našoj zemlji, vjerovatno očekuju nekakve rezultate. To nikako ne znači da organizacije registrovane kao strani agenti moraju prestati raditi. Zakon ne zabranjuje njihove aktivnosti, samo traži da se registruju i da polože račune za novac koji troše”, kazao je.

Zakon ipak jeste poslužio za jačanje represije nad civilnim sektorom, što i jeste bio njegov cilj. Između 2012. i 2016. godine ugašeno je 27 od 148 nevladinih organizacija uvrštenih na listu „stranih agenata“, navodi se u izvještaju Amnesty Internationala iz 2016. godine.

U proteklih 12 godina zakon je doživio više izmjena, svaki put uz pooštravanje represivnih mjera (1, 2). Izmjenama iz 2017. godine omogućeno je da se mediji prepoznaju kao strani agenti; 2019. da se i fizičke osobe tako kvalifikuju; 2022. da se svako “ko je pod bilo kakvim stranim uticajem” proglasi stranim agentom, a 2024. i da se takvim osobama zabrani učešće na izborima. Inspekcije kojima se otežavao rad targetiranih organizacija, novčane kazne za udruženja koja su se odbila registrovati kao “strani agenti” i drugi mehanizmi uspostavljeni ovim zakonom, doveli su do zatvaranja ili “emigracije” velikog broja organizacija, naročito onih koje su se bavile monitoringom korupcije i zagovaranjem poštivanja ljudskih prava.

Čak i nakon usvajanja serije amandmana koji su efektivno urušili civilno društvo u Rusiji, Putin je nastavio da tvrdi da se radi o zakonu koji ne samo da je “prepisan iz američkog” već je – blaži od njega.

“Zar smo mi smislili taj zakon o stranim agentima? To su smislile Sjedinjene Američke države pre mnogo godina, još u prošlom veku. Ničeg originalnog nema u onome što smo uradili i naš zakon o stranim agentima je kudikamo blaži, treba samo pogledati tekst jednog i drugog zakona, daleko blaži je nego zakon Sjedinjenih Država. Zašto ne kritikujete zakon Sjedinjenih Država? Naš zakon je usmeren isključivo na to da se ograniči mešanje u naša unutrašnja pitanja, baš kao što rade mnoge zemlje sveta, i u Evropi i u Sjedinjenim Državama”, rekao je Putin na konferenciji za štampu tokom Ekonomskog foruma u Sankt Peterburgu 2021. godine.

Paralelna realnost u Republici Srpskoj

Putinova posvemašnja “reforma”, koja je Rusiju u prethodnih četvrt stoljeća sve više udaljavala od demokratske države, umnogome odjekuje i u prepoznatljivim politikama Milorada Dodika usmjerenim ka stvaranju de facto autoritarnog sistema koji je “na papiru” demokratski. Teorije zavjere o stranim službama koje ruše legitimno izabrane zvaničnike/ce, predstavljanje protesta kao dirigovanih “obojenih revolucija”, tretiranje nevladinih organizacija i medija kao narodnih neprijatelja, maltretiranje i ponižavanje novinara/ki… Sve su ovo taktike koje su uspostavljene i razvijane u proteklih petnaestak godina – često uz direktno “prepisivanje” modela iz Rusije.

Dodik je već u svom prvom mandatu premijera Republike Srpske na kritičke glasove i pitanja o koruptivnim radnjama počeo odgovarati propagiranjem teorija zavjere o “rušiteljima Republike Srpske”. Vlada RS je 2009. godine objavila dokument „Lažno prikazivanje društvenih i ekonomskih prilika u RS – OHR-ovo kreiranje i održavanje nestabilnosti u BiH kroz djelovanje Rafija Gregorijana i drugih protiv RS“ kojim je, između ostalih, Transparency International BiH označen kao neprijateljska organizacija zbog analize privatizacije i prodaje brodske Rafinerije nafte ruskom NeftegazInkoru.

Tendencija da se propitivanje rada vlasti poistovjeti sa “ugrožavanjem Republike Srpske”, te da se ukazivanje na potencijalno nezakonite postupke vlasti tretira kao krivično djelo, bila je već uveliko prisutna u dokumentu koji “proziva” Tužilaštvo BiH što nije pokrenulo istragu kako bi ustanovilo da li su osobe ili organizacije koje su kritikovale Vladu RS “stalnim napadima vršile krivična djela”.

U godinama koje su uslijedile, priča o ugroženosti RS, Milorada Dodika ili srpskog naroda u BiH postala je zvanična paradigma u entitetu kojim već skoro 20 godina neprikosnoveno vlada SNSD sa koalicionim partnerima. Kao glavni izvor opasnosti označene su zapadne zemlje, nevladine organizacije, nezavisni mediji i “izdajnička” opozicija, uz posebno agresivne kampanje diskreditacije i satanizacije protesta, kakvi god da su im bili uzroci i povodi. Baš kao i u Rusiji.

Prvi veći protesti u Republici Srpskoj, poznati kao “Park je naš”, desili su se tokom 2012. i 2013. godine za očuvanje parka u Banja Luci. Protestne šetnje započele su zbog planova da se na javnoj zelenoj površini izgradi zgrada firme “Grand Trade”, a zatim i prilaz zgradi na zemlji u privatnom vlasništvu Željka Vulića. Zgrada firme u vlasništvu Mileta Radišića, kasnije osuđenog na zatvorsku kaznu zbog manipulacije cijenama akcija “Medicinske elektronike”, ipak je izgrađena, a Vulićevo vlasništvo pretvoreno u prilaz bez njegove saglasnosti. Mediji bliski Dodiku i SNSD-u uglavnom su ignorisali ove proteste, ali su već krajem 2012. godine, uoči Opštih izbora, zvaničnici SNSD-a počeli uvjeravati javnost da se iz inostranstva finansira “prevrat koji će izvesti nevladine organizacije”.

“Raspolažem informacijama da je ovdje ušlo 10 miliona dolara da bi se podržale razne nevladine organizacije. Govori se o nekom `proljeću` i ovdje. (…) Naravno, cilj je jedan: skloniti Dodika. Dovesti marionete. Isprazniti Srpsku. Oduzeti joj sve nadležnosti”, rekao je tada Dodik.

Isprazne su, ipak, bile priče o zavjerama, ponekad toliko apsurdne da su postajale predmetom izrugivanja. Nikola Špirić, bivši predsjedavajući Vijeća ministara BiH, tragove zavjera nalazio je u značkama, a Dodik u “centrima moći smještenim u hotel u Tuzli”. Dodiku bliski mediji takođe su ih pronalazili na najnevjerovatnijim mjestima i u zapletima kao iz špijunskih filmova.

Već u januaru 2013. godine Dodik je najavio zakonski odgovor na prijetnju koju navodno predstavljaju nevladine organizacije.

“Očigledno je da postoji pojačana aktivnost nevladinog sektora i to svako vidi. (…) Jedna moja ekipa ljudi sad radi na tome da se prepiše američki zakon koji regulira nevladin sektor i da ga predložimo i ovdje za mjesec-dva dana, uz neophodna prilagođavanja”, naveo je.

Tendencije ka gušenju slobode govora i organizovanja pojačane su nakon “JMBG protesta” u Sarajevu u junu 2013. godine, a zatim i socijalnih protesta i nemira koji su krenuli iz Tuzle i proširili se na niz gradova u februaru 2014. godine. Političari/ke i mediji u Republici Srpskoj su – bez ikakvih dokaza ili suvislih argumenata – i ove proteste predstavili kao pokušaj “obojenih revolucija” i napad na ovaj entitet.

Narativi o ugroženosti Republike Srpske kulminirali su krajem 2013. godine kada je Milorad Dodik osnovao Savjet za zaštitu ustavnog poretka RS, navodno zarad “ranih upozorenja na napade na ustavni poredak Republike Srpske”. U realnosti, ovo tijelo nije ni oformljeno do novembra 2018. godine, kada je Željka Cvijanović, tada predsjednica RS, imenovala Sinišu Karana za predsjednika, dok su Sredoje Nović, Predrag Ćeranić, Srđan Rajčević i Draga Mastilović imenovani kao članovi ovog tijela, čija je stvarna funkcija, ako postoji, i dalje nejasna.

Desilo se to u osmom mjesecu protesta “Pravda za Davida”, višemjesečnih svakodnevnih okupljanja građana/ki koji su na banjalučkom Trgu Krajine tražili rasvjetljavanje nasilne smrti mladića Davida Dragičevića. Ovi protesti su bili najintenzivnije targetirani političkom i medijskom propagandom o “obojenoj revoluciji” i bezbrojnim dezinformacijama kojima su demonstranti i oni koji su ih podržavali proglašavani kriminalcima, plaćenicima, pa čak i ratnim zločincima (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10).

U trenutku kada su započeli ovi protesti, “kategorijski aparat” teorija zavjere o planiranju prevrata već je bio bogat i razvijen – za diskreditaciju protesta i/ili nevladinog sektora u upotrebi su bili termini “proljeće”, zbog “Arapskog proljeća”; majdanizacija i “ukrajinski scenario”, zbog “Euromajdana” 2014. godine u Ukrajini; “makedonski scenario” zbog protesta u Sjevernoj Makedoniji 2015-2016, itd. Štaviše, termin “obojena revolucija” je do te mjere ušao u popularnu upotrebu da se, recimo, 2018. godine na stranici RTRS-a mogao pročitati čak i članak o “fiskalnoj obojenoj revoluciji”.

Iako se nijedan od brojnih izmišljenih scenarija prevrata nikada nije materijalizovao, niti su za njih ikada ponuđeni bilo kakvi dokazi, oni su ostali konstanta u javnom prostoru Republike Srpske i služe kao okvir u kom se kreiraju represivni modeli zakona poput onog o “stranim agentima”. Njih još uvijek održavaju sveobuhvatne strukture, uključujući i medije i institucije pod gotovo potpunom stranačkom kontrolom, koje je u ovom entitetu uspostavila Dodikova vlast a koje već skoro dvije decenije održavaju atmosferu straha i nesigurnosti, sa Dodikom i SNSD-om kao “zaštitnicima”.

Uspostavljene su za to i nove, “namjenske” ustanove – ad hoc tijela, komisije, institucije i kvazinaučni projekti – i promovisani brojni “stručnjaci” koji govore istim glasom i ispunjavaju istu svrhu: “cementiranje” paralelne realnosti u kojoj se gušenje prava i sloboda građana/ki poistovjećuje sa njihovom zaštitom. Među njima se našao i značajan broj onih koji su represivna “rješenja” za navodne prijetnje donosili iz Rusije, dajući im auru naučnih istraživanja i stručnih analiza, kao uvertiru za njihovo institucionalizovanje kroz skupštinske procedure. To dobro ilustruje već i jednostavna pretraga za termin “obojena revolucija” na stranici RTRS, koja pokazuje desetogodišnji kontinuitet te vrste propagande.

Slika u ogledalu

U martu 2014. godine, na stranici SNSD-a objavljena je kompilacija radova ruskih i domaćih autora/ki o “obojenim revolucijama”. U publikaciji pod nazivom “Rušenje Republike Srpske – Teorija i tehnologija prevrata” objavljeno je nekoliko eseja preuzetih iz knjige “Narandžaste mreže: Od Beograda do Biškeka” (2008) ruske istoričarke Natalije Aleksejevne Naročnicke, članice Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) i česte sagovornice tabloida bliskih vlasti u Srbiji (1, 2, 3). Naročnicku je 2013. godine tadašnji predsjednik Srbije, Tomislav Nikolić, odlikovao “zlatnom medaljom za zasluge u javnim i kulturnim djelatnostima”. Isto odlikovanje tada je dobio i Michael Chossudovsky, vlasnik “zavjerološke” stranice Global Research (1, 2) koja je takođe poslužila kao izvor jednog teksta u SNSD-ovoj publikaciji.

Ovaj neobični zbornik priredio je Stefan Karganović, a recenziju je napisao Milan Ljepojević, urednik i osnivač SNSD-ovog “naučnog” časopisa “Argumenti”, te autor većine SNSD-ovih publikacija i nekoliko knjiga o Miloradu Dodiku. Karganovićev originalni doprinos publikaciji sadržao je čuvenu ”crnu listu” udruženja opisanih kao “lažne nevladine organizacije sa zadatkom da budu u pripravnosti da bi se na mig inostranih naredbodavaca uključile u podsticanje nereda i podrivanje ustavnog poretka”. Na listi su se, između ostalih, našli TI BiH, magazin Buka i Helsinški parlament građana Banje Luke, koji su zbog toga tužili Karganovića.

Osnovni sud u Banja Luci 2020. godine presudio je u korist tužitelja, a “knjiga” je nakon toga uklonjena sa stranice SNSD-a. Za Karganovićem je u tom trenutku već bila raspisana potjernica zbog utaje oko 100.000 KM poreza na donacije za njegov “Istorijski projekat Srebrenica”, još jedan kvazinaučni projekat posvećen negiranju genocida u Srebrenici, koji je Vlada RS finansirala sa 2 miliona KM (1, 2, 3).

Ubrzo nakon promocije SNSD-ove publikacije, prenošenje represivnih modela iz Rusije nastavljeno je skupom „Obojene revolucije kao instrument geopolitičke transformacije“ održanim u Akademiji nauka i umjetnosti Republike Srpske u aprilu 2014. godine. Skup je organizovao Stefan Karganović u saradnji sa ruskim Fondom strateške kulture (FSK) – organizacijom potpuno netransparentne strukture, koju svi iole dostupni podaci smještaju u sferu djelovanja Vanjske obavještajne službe Rusije (SVR), te bi se, ironično, mogla opisati upravo Karganovićevom konstrukcijom “lažna nevladina organizacija”.

“Filijala” ove organizacije u Srbiji bila je aktivna od 2014. do 2017. godine na stranici fsksrb.ru, a zatim na sada neaktivnoj stranici Analitički forum i stranici Srpski stav koju uređuje Anja Filimonova, ruska istoričarka koja je bila i glavna urednica srpskog izdanja FSK. Filimonova je na skupu u Banja Luci učestvovala sa izlaganjem o “obojenim revolucijama u Ukrajini”, a prisustvovao mu je i Aleksandar Pavić, koji je 2014. godine registrovao srpski ogranak FSK kao udruženje “Istočnik strateške kulture” (zvanično ugašeno 2019. godine). Fond strateške kulture sarađivao je i organizovao različite događaje sa predstavništvom Republike Srpske u Srbiji.

Svoja izlaganja na skupu su imali i domaći autori bliski SNSD-u, u javnosti posebno prepoznatljivi upravo po narativima o obojenim revolucijama, zavjerama protiv Republike Srpske i širenju proruskih dezinformacija, poput Danijela Simića, Dževada Galijaševića, Predraga Ćeranića (1, 2, 3, 4) i drugih.

Na skupu je usvojen dokument nazvan “Banjalučka deklaracija: prijedlog mjera za zaštitu Republike” (1, 2), u kom su ponovljene priče o “nepoželjnim” organizacijama, kao i preporuka da se u RS usvoji zakon kojim će se “regulisati” njihovo djelovanje, to jest označiti ih kao strane agente ako primaju donacije iz inostranstva. Pored zagovaranja “NVO zakona”, ovaj dokument – svojevrsna kopija Putinovog modela represije nad civilnim društvom – daje i druge preporuke za uvođenje cenzure i političku kontrole medija, dostižući u nekim dijelovima distopijski nivo političkog i društvenog jednoumlja. Tako se, recimo, pod krinkom suzbijanja “vaninstitucionalnih pokreta čiji je krajnji cilj destabilizacija Republike Srpske”, u jednoj od “mjera” kaže da “svaki javni učesnik u političkom životu treba da bude obavezan, ili u najmanju ruku naveden, da se jasno izjasni o svom viđenju državno-političkog statusa Republike Srpske, tj. da jasno izjavi da li je za očuvanje Republike Srpske kao državno-pravnog entiteta (unutar ili van BiH)”.

Pored savjeta za gušenje disonantnih glasova u društvenoj i političkoj sferi, “naučni skup” je proizveo i bizarno detaljne preporuke za jačanje represivnog aparata, koje se kreću od formiranja “specijalizovane policijske jedinice za kontrolu mase”, preko podrobnog nabrajanja opreme koju bi za nju trebalo nabaviti, do savjeta kako da se policajci indoktriniraju da proteste posmatraju kao “obojene revolucije” i prema njima postupaju kao prema oružanoj prijetnji.

“Banjalučku deklaraciju” potpisali su Filimonova, Pavić, Ćeranić, Karganović i Srđa Trifković, profesor na Fakultetu političkih nauka banajalučkog univerziteta. Autori/ce dokumenta, iako navodno posvećeni borbi “protiv stranog uticaja” (“Bar po jedan nacionalni televizijski, radio i internet medij treba da bude isključivo u službi Republike Srpske, bez i najmanje primese stranog uticaja”, kaže se u jednoj od “mjera”) zapravo i ne kriju da je namjera ovih preporuka da preslika ruske modele i da direktno utiče na vezivanje Republike Srpske za Rusiju. Uz preporuku da se RS oblikuje po uzoru na Rusiju, autori/ce ovog dokumenta su eksplicitno ponudili i propagandne argumente za odbranu “NVO zakona”, prepisane iz govora Vladimira Putina:

– Po ugledu na javne razgovore sa nacijom Vladimira Putina, predstavnici vlasti treba da organizuju slične forume, putem elektronskih medija
– Na spoljno-političkom planu, jačanje političkih, kulturnih, privrednih i medijskih veza sa Rusijom kao jedinom zainteresovanom velikom silom kojoj nije u interesu ukidanje Republike Srpske ili njeno utapanje u unitarnu BiH, uz argumentaciju da te veze zaslužuju da budu u najmanju ruku u simetriji sa vezama sa državama EU.
(…)
Zakon Republike Srpske o radu tih NVO treba da bude samo kopija američkog Zakona o registraciji stranih agenata /Foreign Agents Registration Act, FARA/, kojim se reguliše aktivnost pravnih i fizičkih lica u SAD čiji rad finansiraju strane vlade. Taj zakon propisuje potpunu transparentnost istih onih djelatnosti koje američki Stejt department bogato finansira širom svijeta. U SAD federalni zakon o predizbornim kampanjama /Federal Election Campaign Act/ izričito zabranjuje ma kakvo strano miješanje u američki politički proces.
(…)
Krajnje je vrijeme da i Narodna skupština Srpske uzme u razmatranje jedan američkom modelu sličan zakon o stranom finansiranju tzv. nevladinog sektora. Ne treba da bude ni u kom smislu stroži ili više restriktivan od onog koji važi u SAD: ko god dobija strane pare, neka se registruje kao “agent stranih interesa”.
Potom neka i dalje radi svoj posao kao i do sada, ali će u medijima i javnim izjavama čelnika Republike Srpske biti savršeno legitimno okarakterisan kao “strani agent”. Na neizbježne primjedbe o “suzbijanju demokratije” treba odgovoriti da nju, naprotiv, takvim zakonom Srpska zapravo jača i širi, usvajajući bogata iskustva i praksu najdemokratskije zemlje svijeta.

I zaista, baš kako je to preporučeno u “deklaraciji”, čitav niz političara/ki i medijskih izvještaja nastavio je ovaj zakon prikazivati kao američki, svaki put kada je pokušano njegovo usvajanje – a prvi put se to desilo već početkom 2015. godine, kada su poslanički klubovi SNSD, DNS–SNS–SRS i SP predložili nacrt Zakona o javnosti rada neprofitnih organizacija u Narodnoj skupštini Republike Srpske. Nacrt zakona, sasvim u skladu sa ovim “preporukama”, bio je prepun pravnih nelogičnosti i žestoko kritikovan u javnosti. Povučen je sa dnevnog reda prije glasanja, baš kao i njegova najnovija verzija u maju 2024. godine.

“Spin” koji ne posustaje

Akteri bliski politikama Putina i Dodika priču o “američkom zakonu” već 12 godina pokušavaju ponavljanjem pretvoriti u aksiom. Vjerovatno isto toliko traju i nastojanja da se ukaže na činjenice koje opovrgavaju ovaj propagandni “refren”, o kojima su u više navrata pisali Istinomjer i Raskrinkavanje u BiH (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,10), Istinomer u Srbiji, te drugi mediji sa BHS govornog područja (1, 2, 3).

Bez obzira na to što su činjenice o porijeklu ovog zakona odavno dostupne, a tvrdnja da se radi o “kopiji američkog zakona” dokazano pogrešna, Milorad Dodik je i u martu prošle godine ponovio da će takav zakon biti “prepisan iz američkog zakonodavstva”.

Sjedinjene Američke Države u svom zakonu te strane nevladine organizacije, ili one koje se finansiraju od stranaca, nazivaju stranim agentima na prostoru Sjedinjenih Američkih Država. Mi ćemo svu tu terminologiju preuzeti i ponudićemo taj zakon. Dakle, samo umjesto onoga što piše ‘Sjedinjene Američke Države’, biće napisano Republika Srpska. Gdje piše ‘Ministarstvo pravde SAD’, pisaće ‘Ministarstvo pravde Republike Srpske’, pa da čujem šta će onda Amerikanci reći za to, naveo je Dodik.

Krajem marta 2023. predsjednik RS-a je tvrdnjama o američkom zakonu dodao i navode da se isti zakon priprema i na nivou Evropske Unije:

Sada ne može ni Evropska unija da zaustavi. Vidjeli smo da su oni uputili komentare oko svega toga, a taj isti zakon oni prave za Evropsku uniju. Imate jednu stvar, kada Amerikanci kažu, da, mi smo donijeli zakon o nevladinim organizacijama 1938. godine, popravili smo ga tri puta, ali ne preporučujemo drugim zemljama i vladama da taj zakon donosi, kazao je Dodik.

Uz tvrdnje da takav zakon postoji u SAD i sprema se u Evropskoj uniji, počele su se širiti i priče o tome da se nevladine organizacije na isti način tretiraju i u Kanadi, Belgiji, Francuskoj, Njemačkoj, Srbiji, Hrvatskoj…

I predsjednik Narodne Skupštine RS-a Nenad Stevandić za Raskrinkavanje je rekao da je tzv. zakon o stranim agentima napisan po uzoru na američke propise i da se može sresti i u drugim zemljama.

Taj je zakon za koji dobro znam je donesen po uzoru na američki zakon. A da postoji takav zakon i u Njemačkoj, da postoji takav zakon i u, mislim, Belgiji, u Rusiji pogotovo, postoji, naglasio je Stevandić za Raskrinkavanje.

Urednik Istinomjera Dalio Sijah napominje da su ovaj narativ ponavljali i drugi zvaničnici iz RS-a, te da su ga prenosili proruski orijentisani mediji.

Netačni navodi da je zakon o stranim agentima napisan po uzoru na američki u javnom prostoru se dijele već skoro deceniju. Ovaj zakon inspirisan je ruskim zakonom, a vidimo i tendencije da se slična zakonska rješenja usvoje i u drugim zemljama poput Gruzije, Slovačke ili Mađarske, govori Sijah za Raskrinkavanje.

Gradonačelnik Banja Luke Draško Stanivuković je u maju 2024. također netačno ustvrdio da “Amerika, kao najozbiljnija država” ima isti zakon i da njemu treba prilagoditi nacrt koji je SNSD poslao u proceduru. Stanivuković je ovu tvrdnju iznio komentarišući kako “strane ambasade plaćaju medije”, aludirajući na samu N1 na kojoj je u tom trenutku gostovao.

“Repliciraju se modeli vladavine, odnosa prema društvu, prema građanima u Republici Srpskoj, a to vidimo i u drugim državama regiona, po pitanju vrijednosti koje se propagiraju, sloboda koje se dozvoljavaju, zakonskih rješenja koja se usvajaju, koja idu u smjeru gušenja kritike, gušenja slobode. Jer svako želi da sebi obezbijedi moć i poziciju zauvijek i zapravo gledaju kako to drugi svjetski lideri rade i to na neki način repliciraju ovdje”, kaže za Raskrinkavanje Izvršna direktorica Transparency Internationala u BiH Ivana Korajlić.

I zaista, podrška za institucionalizovanje represije nad civilnim društvom i medijima prisutna je i glasna naročito u susjednoj Srbiji, gdje je kontinuirano održavaju organizacije i mediji direktno povezani sa ruskom državom, te čitav niz političkih aktera koji dijele iste afilijacije i/ili ideološke pozicije. O ovoj temi pišemo u narednoj analizi.

Autorice: Tijana Cvjetićanin i Alena Beširević, Raskrinkavanje.ba