U Sarajevu je 25. juna 2022. godine održana treća Povorka ponosa na kojoj je učestvovalo preko hiljadu ljudi. Već početkom juna, a zatim i dva dana pred održavanje ovog događaja, Organizacioni odbor Bh. povorke ponosa putem svoje web stranice obavijestio je javnost o dodatnim mjerama sigurnosti koje su nametnuli Ministarstvo saobraćaja KS i Ministarstvo unutrašnjih poslova KS. Činjenica da su 52 ulice u Sarajevu bile zatvorene na dan održavanja Povorke izazvala je različite reakcije javnosti, ali i političkih subjekata koji, manje ili više, otvoreno ne podržavaju njeno održavanje te su najavili i podnošenje inicijative za donošenje propisa kojim bi se precizirali dozvoljeni prostori i lokacije za javna okupljanja. Ovakva zakonska regulativa bila bi, pak, protivna i jednom od 14 prioriteta iz Mišljenja Evropske komisije o članstvu BiH u EU, koji glasi “osigurati poticajno okruženje za civilno društvo, posebno poštujući evropske standarde o slobodi udruživanja i slobodi okupljanja”.
Iako je već odranije poznato da je Elmedin Konaković među onima koji su protiv Povorke, predsjednik Naroda i Pravde (NiP) je na dan održavanja ovog događaja putem svoje Facebook stranice najavio da će, navodno kako bi se “spriječili i zaustavili saobraćajni kolaps i blokade grada”, klubovi NiP-a pokrenuti inicijativu za donošenje propisa kojim će se dodatno precizirati prostor i definisati lokacije za javna okupljanja u Kantonu Sarajevo.
Pored Konakovića, i načelnik Općine Stari Grad Ibrahim Hadžibajrić poručio je da u Sarajevu, prema njegovom mišljenju, postoje mnogo povoljnije lokacije za velike skupove, poput ceste Hrasnica – Ilidža, Velike aleje i lokaliteta Bembaša – Kozija ćuprija, te je “pozvao Vladu Kantona Sarajevo da ovaj put ozbiljno shvate nezadovoljstvo građana izazvano blokadom grada usljed obustave saobraćaja i pozabave se pitanjem određivanja lokacija na kojima će se ubuduće moći održavati javni događaji, protesti i skupovi, a da pritom budu ispoštovani zahtjevi organizatora tih skupova, kao i pravo na normalno odvijanje života ostalih građana”.
I zastupnik u Skupštini KS Haris Zahiragić također je najavio da će na sljedećoj sjednici ovog tijela podnijeti inicijativu “da Vlada Kantona Sarajevo obešteti sve privrednike i radnike, posebno one koji rade na području općina Stari Grad i Centar”.
Gostujući dva dana nakon treće Povorke ponosa u programu N1 televizije, premijeru KS Edinu Forti postavljeno je pitanje o podršci inicijativi Elmedina Konakovića, a vezano za definiciju javnog prostora za održavanje javnih skupova. Iako nije jasno odgovorio da li će podržati navedenu inicijativu, Forto je naglasio da određene stavke mogu biti u suprotnosti s principima Evropske unije:
Moram reći da nisam vidio prijedlog, sačekaću da vidim prijedlog, ali ako bude pokušaj u tom prijedlogu, da se moraju izmjestiti neka mjesta, da budu samo za proteste, to nije u skladu sa principima Evropske unije, ja ne bih volio da donosimo zakon koji ćemo opet morati mijenjati kad budemo pristupali Evropskoj uniji. Potrebno je da se odrede mjesta na koja se ne smiju raditi skupovi iz sigurnosnih i drugih razloga, ta se mjesta mogu definisati, a definisanje mjesta gdje se samo mogu raditi skupovi, to nije u skladu sa principima Evropske unije.
Edin Forto, 27.6.2022.
Sloboda okupljanja i udruživanja kao temelj ljudskih prava
U Povelji Evropske unije o temeljnim pravima, sloboda okupljanja i udruživanja definisana je članom 12:
Svatko ima pravo na slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja na svim razinama, osobito kad je riječ o političkim, sindikalnim i građanskim pitanjima, što podrazumijeva i pravo svakoga na osnivanje sindikata i pristupanje njima radi zaštite svojih interesa.
Povelja Evropske unije o temeljnim pravima
Sloboda okupljana zagarantovana je i zajedničkim Smjernicama o slobodi udruživanja koje su razvili i predstavili OSCE/ODIHR i Venecijanska komisija, rezolucijama 31/37 i 32/32 Vijeća UN-a za ljudska prava te Evropskom konvencijom o ljudskim pravima, obavezujućoj za članice Vijeća/Savjeta Evrope, čija je članica i Bosna i Hercegovina. Član 11. ove konvencije definiše slobodu okupljanja i udruživanja:
1. Svako ima pravo na slobodu mirnog okupljanja i udruživanja s drugima, uključujući i pravo osnivanja sindikata i pridruživanja sindikatima zbog zaštite svojih interesa.
2. Ova prava neće biti ograničena izuzev na način propisan zakonom i koji je neophodan u demokratskom društvu u interesu nacionalne sigurnosti ili javne sigurnosti, u cilju sprječavanja nereda ili zločina, zaštite zdravlja ili morala ili zaštite prava sloboda drugih. Ovim članom se ne zabranjuje uvođenje zakonitih ograničenja na ona prava koja uživaju pripadnici oružanih snaga, policije ili državne administracije.
Evropska konvencija o ljudskim pravima
U Vodiču kroz član 11. Evropske konvencije o ljudskim pravima, ažuriranom 30. aprila 2021. godine, analizira se i sumira sudska praksa u vezi s članom 11. Evropske konvencije o ljudskim pravima te se u njemu mogu naći osnovna načela u ovoj oblasti i relevantni presedani, a navedena sudska praksa izabrana je među najvažnijim skorašnjim presudama i odlukama Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu.
U prvom navedenom primjeru (Djavit An protiv Turske, 2003, stav 56; Kudrevičius i drugi protiv Litvanije [Vv], 2015, stav 91) rečeno je da je “pravo na slobodu mirnog okupljanja osnovno pravo u demokratskom društvu i, poput prava na slobodu izražavanja, čini jedan od temelja takvog društva. Stoga ga ne treba restriktivno tumačiti”. Veoma su bitni i primjeri 3 i 5 koji kažu da je “zaštita mišljenja i slobode izražavanja mišljenja jedan od ciljeva slobode okupljanja i slobode udruživanja zajamčenih članom 11” i da je “veza između člana 10. i člana 11. naročito bitna kada zadiranje vlasti u ostvarivanje slobode mirnog okupljanja predstavlja reakciju na stavove ili izjave učesnika u demonstracijama ili članova udruženja”.
Iz poglavlja br. 2 navedenog vodiča (Okupljanje kao oblik izražavanja i izražavanje mišljenja tokom okupljanja: članovi 10. i 11), zbog konteksta blokiranja saobraćaja u Sarajevu tokom održavanja Povorke ponosa, bitan je primjer 10, u kojem se kaže:
Blokade puteva i druga fizička ponašanja kojima se namerno ometa saobraćaj i uobičajeni tok života potpadaju pod polje dejstva člana 11 (Barraco protiv Francuske, 2009, stav 39; Lucas protiv Ujedinjenog Kraljevstva (dec.), 2003)
Vodič kroz član 11. Evropske konvencije o ljudskim pravima
U poglavlju “Obim prava na slobodu okupljanja” važno je spomenuti primjer br. 12 koji kaže da, “s obzirom na njegovu važnost, pravo na slobodu okupljanja ne treba tumačiti restriktivno (Kudrevičius i drugi protiv Litvanije [Vv], 2015, stav 91; Taranenko protiv Rusije, 2014, stav 65). Da bi se izbegao rizik restriktivnog tumačenja, Sud se uzdržava od formulisanja pojma okupljanja ili iscrpnog spiska kriterijuma koji bi ga definisali (Navalnyy protiv Rusije [Vv], 2018, stav 98)”.
U poglavlju “Sloboda foruma”, primjer br. 20, izričito se navodi da “pravo na slobodu okupljanja obuhvata i pravo izbora vremena, mesta i načina održavanja okupljanja, uz ograničenja ustanovljena u stavu 2 člana 11 (Sáska protiv Mađarske, 2012, stav 21)” te da “naredba o njegovoj promeni može da predstavlja zadiranje u njihovu slobodu okupljanja iz člana 11 Konvencije (The United Macedonian Organisation Ilinden i Ivanov protiv Bugarske, 2005, stav 103; Lashmankin i drugi protiv Rusije, 2017, stav 405)”.
Iako je navedeno da pravo na slobodu okupljanja nije apsolutno te da ono može biti podložno ograničenjima u skladu sa stavom 2 člana 11. Konvencije, “naredba da se promeni vreme ili mesto može da predstavlja mešanje u njihovu slobodu okupljanja, kao i zabrana govora, slogana ili transparenata (Stankov i the United Macedonian Organisation Ilinden protiv Bugarske, 2001, stavovi 79-80 i 108- 109)”.
Shodno tome, Evropski sud za ljudska prava utvrdio je da u slučaju “Lashmankin i drugi protiv Rusije” (2017, stav 430) domaće zakonske odredbe koje omogućavaju izvršnoj vlasti da predloži promjenu mjesta, vremena ili načina sprovođenja javnih događaja, a koje su bez adekvatnih i djelotvornih pravnih lijekova protiv proizvoljnog i diskriminatornog vršenja tih ovlašćenja, ne ispunjavaju zahtjev “kvaliteta zakona” iz Konvencije.
U kontekstu ograničenja LGBTIQ stacionarnih demonstracija, kao u slučaju “Bayev i drugi protiv Rusije” (2017, stavovi 66-69, ispitan prema članu 10), Sud je odbacio pozivanje na cilj “zaštite morala” kao diskriminatorno.
Usporedba sa Zakonom o javnom okupljanju u Republici Srpskoj
Restriktivni zakon kakav želi uputiti predsjednik NiP-a Elmedin Konaković, kojim se preciziraju prostor i mjesto za javna okupljanja, pokušao se izglasati i u Republici Srpskoj te je bio predmet analize OSCE/ODIHR-a nakon što je tadašnji ambasador Bruce G. Berton, šef Misije OSCE-a u Bosni i Hercegovini, 27. februara 2018. godine uputio Uredu OSCE-a za demokratske institucije i ljudska prava zahtjev za pravni pregled Nacrta zakona o javnom okupljanju u Republici Srpskoj. Nacrt zakona o izmjenama i dopunama Zakona o javnom redu i miru trebao se naći na dnevnom redu sjednice Narodne skupštine Republike Srpske (NSRS) 16.4.2019. godine, ali je MUP RS 11.4.2019. godine obavijestio javnost da ovo ministarstvo nije u skupštinsku proceduru uputilo Nacrt ovog zakona i da “Ministarstvo neće u ovom trenutku nastaviti rad na izmjenama ovog zakona niti će ovaj materijal uputiti u proceduru.” Ranije tog dana, zajedničkom izjavom o Nacrtu zakona u Republici Srpskoj, oglasile su se ambasade SAD-a, Njemačke i Velike Britanije, kao i OHR, u kojoj su istakli da “izmjene zakona kojima se ovlašćuju institucije vlasti da cenzuriraju pojedince, grupe ili medije ili kriminalizuju slobodno obavljanje zvanične funkcije, samo podrivaju demokraciju.” Verzija Zakona o javnom okupljanju koja je na snazi u RS datira iz 2008. godine.
U Komentarima o Nacrtu zakona o javnom okupljanju u Republici Srpskoj, objavljenim 27.12.2019. godine, za ovaj nacrt zakona ocijenjeno je da “ima restriktivan pristup slobodi mirnog okupljanja i ne omogućava uživanje u ovom osnovnom ljudskom pravu, jer nameće veliki teret organizatorima okupljanja, uprkos činjenici da je omogućavanje slobode mirnog okupljanja jasna odgovornost države, posebno organa za provođenje zakona. Takav nepotreban teret uključuje obavezu dostavljanja detaljne prijave za održavanje okupljanja [stavovi 24-27 ], da prijava ima jasnu strukturu [stav 26], da održava red [stav 54], kao i postavljanje striktnih dužnosti redara [stav 55]. Pored toga, nacrt zakona sadrži previše ograničenja i mogućnosti zabrane ili raspuštanja okupljanja, postavljajući kao pravilo takva ograničenja i opcije da se zabrani ili raspusti okupljanje, a ne kao apsolutni izuzetak i krajnje rješenje.”
Tačka 4. ovog dokumenta analizira ograničenja tokom okupljanja, koja se nalaze u Nacrtu zakona. Tačka 4.3. identificira ograničenja vezana za mjesta održavanja okupljanja te navodi da je sloboda izbora lokacije okupljanja često ključni aspekt slobode mirnog okupljanja i da se mjesto održavanja može smatrati najbitnijim kako bi poruka okupljanja dospjela do ciljne publike. Nadalje, ova tačka propisuje da se mora prihvatiti da se može prekinuti svakodnevna rutina koja se često odvija na mjestu okupljanja, jer i okupljanja također predstavljaju legitimno korištenje javnog prostora.
U ovoj se tački navodi da je upotreba termina “primjereno” u Nacrtu zakona također problematična, jer predstavlja vrlo širok pojam, otvoren za razne interpretacije, koje mogu da predstavljaju ograničenje slobode mirnog okupljanja, te se identificira kako predložena ograničenja mjesta okupljanja predstavljaju ograničavanje slobode mirnog okupljanja. Također, u ovoj se tački jasno savjetuje da okupljanju koje je planirano kao “javni skup u pokretu ne bi trebalo zabraniti zaustavljanje između mjesta polaska i završetka” te se navodi da, ukoliko Nacrt zakona sadrži popis izuzetaka kada se okupljanja ne mogu održati, to predstavlja jasna ograničenja slobode mirnog okupljanja.
Član 13 sadrži dugačak popis izuzetaka kada se okupljanja ne mogu održati. To su u praksi potpune zabrane vezane za mjesta održavanja i stoga predstavljaju jasna ograničenja slobode mirnog okupljanja. Umjesto toga, o korištenju mjesta za okupljanje kao i postojanju rizika od nasilja trebalo bi se određivati od slučaja do slučaja, uz potpuno poštivanje načela nužnosti i proporcionalnosti. Ponavlja se da su vlasti dužne olakšati slobodu mirnog okupljanja.
Komentari o Nacrtu zakona o javnom okupljanju u Republici Srpskoj
Primjer Brčko distrikta
Radna skupina Vlade Brčko distrikta BiH je tokom nekoliko mjeseci 2020. godine blisko sarađivala s Misijom OESC-a u BiH, Uredom visokog predstavnika, Delegacijom EU u BiH, specijalnim predstavnikom EU u BiH te Ambasadom Sjedinjenih Američkih Država u BiH. Skupština Brčko distrikta je krajem jula 2020. godine usvojila Zakon o mirnom okupljanju koji se smatra korakom naprijed kada je riječ o unapređenju zaštite osnovnih prava i sloboda stanovnika, imajući u vidu da su relevantni međunarodni standardi poštovanja ljudskih prava ugrađeni u Zakon. Primjer ovako dobre prakse i model zakona koji osigurava poštovanje ljudskih prava u ovoj oblasti pozdravljeni su 30.7.2020. godine i zajedničkom izjavom predstavnika međunarodne zajednice.
Iz Organizacionog odbora Bh. povorke ponosa su početkom juna saopćili da će se tokom ovogodišnjeg marša zahtijevati “hitno donošenje izmjena i dopuna Zakona o javnom okupljanju, koji mora biti usklađen s evropskim standardima”.
Pozivamo Skupštinu KS da se ugledaju na Brčko Distrikt, koji je usvojio dobre prakse iz EU. Sloboda javnog okupljanja mora biti dostupna svima jednako, a nadležne institucije trebaju biti te koje će osigurati neometano i jednostavno okupljanje, bez nametanja dodatnih mjera ili dodatnih administrativnih komplikacija. Kroz prethodna tri mjeseca smo primijetili da postoje ozbiljne opstrukcije od određenih predstavnika vlasti i stranaka da se ne dogodi povorka ponosa, te da se ne donese zakon usklađen sa evropskim standardima, već da bude još restriktivniji. To ne smijemo dopustiti, jer će nas takve odluke odvesti u novi nivo mraka i ograničavanja ljudskih prava.
Organizacioni odbor Bh. povorke ponosa, 7.6.2022.
I u Rozom izvještaju Sarajevskog otvorenog centra (SOC) navodi se da je, “s izuzetkom Zakona o mirnom okupljanju BD-a, koji je usvojen u julu 2020. godine, trenutni zakonski okvir (deset kantonalnih zakona i Zakon o javnom okupljanju RS-a) koji reguliše ovu oblast neusklađen s međunarodnim standardima, neharmoniziran i nudi različite definicije i tumačenja osnovnih pojmova, kao što su: pojam javnog okupljanja, vrste javnog okupljanja, prostor predviđen za javno okupljanje, sadržaj prijave i izdavanje dozvola za javno okupljanje, obveze organizatora i obveze nadležnih organa, donošenje rješenja za javno okupljanje”.
S obzirom na to da je u čitavoj Bosni i Hercegovini samo Brčko distrikt 2020. godine donio Zakon o mirnom okupljanju koji je usklađen s međunarodnim standardima, podsjećamo i da se jedan od 14 prioriteta iz Mišljenja Evropske komisije o članstvu BiH u EU odnosi na slobodu okupljanja i glasi “osigurati poticajno okruženje za civilno društvo, posebno poštujući evropske standarde o slobodi udruživanja i slobodi okupljanja”.
Pozitivna obaveza
Prema presudama Evropskog suda za ljudska prava, države treba ne samo da se uzdržavaju od primjenjivanja nerazumnih indirektnih restrikcija na pravo na mirno okupljanje već treba i da zaštite to pravo. Iako je osnovna svrha člana 11. Evropske konvencije o ljudskim pravima da zaštiti pojedince od arbitrarnog miješanja javnih vlasti u uživanje zaštićenih prava, pored toga mogu postojati i pozitivne obaveze da se obezbijedi djelotvorno uživanje ovih prava. Naravno, pozitivna obaveza da se obezbijedi djelotvorno uživanje slobode okupljanja je od naročite važnosti za osobe koje imaju nepopularne stavove ili pripadaju manjinama, kao što je LGBTIQ zajednica, jer su izloženije viktimizaciji. U slučajevima koji se tiču seksualnih manjina, Evropski sud za ljudska prava našao je da pozitivne obaveze zahtijevaju od vlasti da koriste svako moguće sredstvo, naprimjer, “davanjem javnih izjava prije demonstracija kako bi zastupali, bez dvosmislenosti, tolerantan i pomirljiv stav i upozorili potencijalne prekršioce zakona o prirodi mogućih sankcija” te kako bi “uredno olakšali sprovođenje planiranog događaja ograničavanjem homofobičnih verbalnih napada i fizičkog pritiska kontra-demonstracija”.
Miješanje u pravo na slobodu mirnog okupljanja predstavljalo bi kršenje člana 11. Evropske konvencije o ljudskim pravima i korak unazad, a nikako naprijed, u usklađivanju zakona s međunarodnim standardima te bi bilo u suprotnosti s jednim od 14 prioriteta iz Mišljenja Evropske komisije o članstvu BiH u EU, koji nalaže da se osigura “poticajno okruženje za civilno društvo, posebno poštujući evropske standarde o slobodi udruživanja i slobodi okupljanja”.
Usvajanjem takve inicijative, prava manjinskih grupa na slobodu izražavanja i okupljanja postala bi samo teoretska, a ne praktična i djelotvorna, kako to zahtijeva Evropska konvencija o ljudskim pravima.
(Istinomjer.ba)