Dok najviši zvaničnici Republike Srpske (RS) tvrde da medijske slobode u ovom entitetu nisu ničim ugrožene, donošenje Krivičnog zakonika RS kojim se kriminalizovala kleveta u ovom entitetu, nova zakonska rješenja u proceduri, konstantni verbalni napadi na novinarke i novinare, a u nekim slučajevima i otvorene prijetnje, pokazuju suprotno. Vladajuće strukture u RS, koje sudjeluju i u radu vlasti na državnom nivou, i pored deklarativnih proevropskih stavova, djeluju suprotno, a na to je ukazao i izvještaj Evropske komisije o napretku BiH ka članstvu u EU.
Premijer Vlade Republike Srpske Radovan Višković, obraćajući se medijima nakon poslovne konferencije “Izazovi i budućnost poslovanja” održane u Banjaluci 22. novembra, samouvjereno je ustvrdio da su u ovom entitetu medijske slobode zagarantovane te da ničim nisu ugrožene.
Ja moram da sa svoje pozicije kažem, što se tiče medijskih sloboda u Republici Srpskoj, da one ničim nisu ugrožene. Ne ulazim u pojedinačne, da kažem, razmjerice ili sukobe nekog pojedinca, bez obzira na kojoj se poziciji nalazio i sa nekim novinarom i tako dalje. Ja govorim u globalu, sa pozicije predsjednika Vlade, ja nisam imao sukob ni s kim i neću ga ni imati. Tako da, što se mene tiče i Vlade Republike Srpske, ovdje su zagarantovane medijske slobode, ovdje su medijske slobode veće u bilo kojoj od zemalja koje ovdje dolaze pa nama drže neke pridike.
Radovan Višković, 22.11.2023.
Međutim, opravdanost i utemeljenje za ovakav stav teško je naći u zvaničnim izvještajima relevantnih medijskih organizacija, evropskih institucija, a teško i u praksi.
Nazadak u oblasti slobode medija u cijeloj BiH
Prema svjetskom Indeksu slobode medija (Freedom press index), koji poredi nivo slobode novinara/ki i medija u 180 zemalja i teritorija, Bosna i Hercegovina zauzima 64. mjesto. Prethodne godine BiH je zauzimala 67. mjesto, a u poređenju s 2021. i 2020. godinom, došlo je do pada, s obzirom na to da je te dvije godine BiH zauzimala 58. mjesto.
Indeks nevladine organizacije “Freedom House”, kojim se mjere politička prava i građanske slobode, BiH ocjenjuje s 52 od 100 poena i smješta je među djelimično slobodne. U poređenju s prošlom godinom, BiH je također nazadovala i prema ovom indeksu.
Kako navodi nevladina organizacija “Reporteri bez granica”, koja zagovara slobodu medija, “rad medija je u boljem stanju u glavnom gradu Sarajevu nego u entitetu Republika Srpska”. Da su ograničenja slobode medija “češća u administrativnom entitetu Republika Srpska”, naglašeno je i u izvještaju Fondacije “Konrad Adenauer”.
I godišnji izvještaj Udruženja “BH novinari” pokazao je da vlasti u zemlji nisu učinile “skoro ništa” na poboljšanju medijskih sloboda i sigurnosti novinara/ki. Broj političkih pritisaka i prijetnji novinarima/kama u 2022. godini porastao je za 40% u odnosu na prethodnu godinu.
“Trećina prijavljenih slučajeva odnosi se na napade, uvrede i pritiske političara i javnih zvaničnika”, navodi se u izvještaju.
Kroz istraživanje provedeno preko platforme “Sigurni novinari” (SafeJournalists), koja okuplja novinarska udruženja iz šest zemalja Zapadnog Balkana, registrovan je 31 napad, prijetnja i pritisak na novinare/ke i medije u BiH. Platforma je registrovala 22 prijetnje smrću. U izvještaju se također naglašava porast govora mržnje na internetu protiv novinara/ki te se navodi da u većini ovih slučajeva nadležne institucije nemaju adekvatan odgovor, napadači često ostaju neidentifikovani, a istrage se obustavljaju uglavnom uz argument da nema elemenata krivičnog djela.
Kriminalizacija klevete i najava novih zakonskih rješenja
Procesi koji se odvijaju na polju zakonskog regulisanja medijskog i djelovanja nevladinih organizacija u RS ne idu u pravcu garantovanja sloboda, nego, kako upozoravaju mnogi, u pravcu njihovog ograničavanja. Upravo izvještaj o napretku za BiH Evropske komisije za 2023. godinu, objavljen početkom novembra, upozorava da je u Bosni i Hercegovini došlo do nazadovanja u garantovanju slobode izražavanja i slobode medija. I ovaj izvještaj navodi da krivične sankcije za klevetu, ponovo uvedene u Republici Srpskoj u julu 2023. godine, ozbiljno utiču na okruženje za civilno društvo i ograničavaju slobodu izražavanja i medija.
Entitet je također ponovo uveo krivične kazne za klevetu, koje ozbiljno utiču na okruženje za civilno društvo i ograničavaju slobodu izražavanja i slobodu medija, što predstavlja veliki korak nazad u zaštiti osnovnih prava. Nacrt zakona koji cilja grupe civilnog društva kao “strane agente” usvojila je u prvom čitanju entitetska skupština. Ukoliko bude konačno usvojen, ovaj bi zakon dodatno ugrozio efikasno funkcionisanje demokratije i označio bi još jedan za žaljenje i neosporan veliki korak unazad.
Izvještaj EK-a, novembar 2023.
Podsjećamo, krajem jula 2023. godine NSRS je usvojila izmjene entitetskog Krivičnog zakonika kojim je kleveta u RS od augusta postala krivično djelo, dok je Nacrt zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija usvojen u septembru, o čemu je Istinomjer tada detaljno pisao. Temom uvođenja klevete u Krivični zakonik RS bavili smo se u martu ove i u novembru prošle godine, a u analizi “Ni u četiri zida: Zašto je problem projekcija filma ‘Pride’ u Banjaluci?” ukazali smo na nedostatak sloboda govora i okupljanja u RS u kontekstu projekcije filma “Pride”, koja je i organizovana u znak podrške novinarima/kama i aktivistima/kinjama koji/e su se usprotivili/e ponovnom uvođenju klevete u Krivični zakonik RS.
U zakonskom rješenju kojim bi se uveli registri neprofitnih organizacija predstavnici civilnog društva vide pokušaj pritiska i na medije, s obzirom na činjenicu da su određeni mediji (između ostalih, i oni koji su otvoreno kritikovali vlast) registrovani kao nevladina organizacija.
“Znamo da su problem udruženja koja se finansiraju iz inostranih izvora upravo zbog toga što ih vlasti u Republici Srpskoj ne mogu kontrolisati kao što kontrolišu one koji se finansiraju iz budžeta”, istakla je izvršna direktorica Transparency Internationala BiH Ivana Korajlić u razgovoru za portal Javna rasprava. Dodala je i da donošenje ovakvog zakonskog rješenja “ostavlja mogućnost da se proizvoljno procesuiraju na političkoj osnovi zapravo pojedinci ili udruženja i da se koriste institucije i njihove nadležnosti za dodatnu vrstu pritiska”.
Transparency International BiH uputio je 19.9.2023. godine svim narodnim poslanicima/ama u NSRS komentare na Nacrt zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija, a kako su naveli u saopštenju tim povodom, ovaj zakon, osim što je diskriminatoran, nije u skladu s Evropskom konvencijom o osnovnim ljudskim pravima i slobodama, Ustavom RS i Ustavom BiH.
Zabrane pojedinih aktivnosti, kao što su zagovaranje za unapređenje zakona i javnih politika, uvođenje dodatne obaveze označavanja materijala koje su rezultat rada ovih organizacija, te posebnih registara, uz korišćenje sintagmi kao što su „agenti stranog uticaja“, osim što su u svojoj prirodi nedemokratska su pravno diskutabilna, a suštinski nedovoljno jasna i neprecizno definisana, čime se stvara mogućnost stigmatizacije i zloupotrebe prilikom primjene.
Transparency International BiH, 19.9.2023.
Dodali su i da takva rješenja imaju potencijal da stvore dodatni pritisak na slobodu govora te da služe kao uvod u otvorenu cenzuru i povod za zabranu rada nezavisnih organizacija i slobodnih medija.
Uvrede, prijetnje i navodna prisluškivanja
Tvrdnju premijera RS Radovana Viškovića da su medijske slobode zagarantovane demantuju i brojni istupi predsjednika ovog entiteta u kojima se nije libio da na račun novinara/ki uputi neumjesne komentare, pogrdne izraze, ali i otvorenje prijetnje i izjave o njihovom prisluškivanju. Dodik, pak, nije jedini zvaničnik u RS koji se verbalno sukobio s predstavnicima medija.
Na pres-konferenciji u martu 2023. godine Milorad Dodik uputio je uvrede Siniši Vukeliću, šefu Kluba novinara u Banjaluci, i njegovim kolegama novinarima/kama, nazivajući ih spodobama koje “godinama lažu, podmeću, reketiraju”, a istog mjeseca oštećeni su automobili urednika online magazina Buka Aleksandra Trifunovića i novinara Nikole Morače.
Uvrede i verbalni napadi nastavili su se i u augustu, kada je Dodik optužio grupu medija da “uz pomoć novca iz Velike Britanije protiv Republike Srpske i njenog rukovodstva stvara atmosferu progona”.
Znamo da je u zadnjih 15 dana četiri miliona funti došlo iz Velike Britanije i da se umreženim aktivnostima protiv Republike Srpske i njenog rukovodstva pravi atmosfera progona. Izvršioci radova su sarajevski mediji i portali pojačani sa Bukom, Capitalom, BN televizijom, koji se izdajnički odnose prema Republici Srpskoj, a podanički odnose prema novcu koji dobijaju za te stvari.
Milorad Dodik, 12.8.2023.
Dodik je zatim sredinom septembra izvrijeđao novinarku Tijanu Milinković, dopisnicu BNTV-a iz Banjaluke, kao i sve duge novinare i novinarke i vlasnika ove televizije, nazivajući ih “stranim plaćenicima”, “izdajnicima” i “zaštićenima kao međedima”, te poručio kako će “doći kraj podaničkoj i izdajničkoj politici izvještavanja”.
Doći će i vama kraj. I vašoj podaničkoj i izdajničkoj politici izvještavanja usmjerenoj samo na satanizaciju Milorada Dodika. Zato što ste plaćeni. Zato to radite. Vi ste najobičniji plaćenici. Slobodni ste da dođete ovdje, da radite i iznosite svoje stavove, ali onda dozvolite da vam Milorad Dodik kaže da ste vi jedna sramotna izdajnička struktura, koja apsolutno radi protiv interesa ovog naroda i da ništa ne čini u korist ovog naroda.
Milorad Dodik, 12.9.2023.
Isti dan žrtva verbalnog napada u Doboju bila je još jedna novinarka BNTV-a, Vesna Vukmirović, koju je izvrijeđao Srećko Rekanović, predsjednik Skupštine opštine Doboj, i odbio odgovoriti na novinarsko pitanje samo zato što se radi o BNTV.
I Sanja Vulić, zastupnica SNSD-a u Zastupničkom domu Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine, zahtijevala je da se zabrani emitovanje zemaljskog signala N1 na području RS.
I sredinom novembra Milorad Dodik se na pres-konferenciji ponovo obrušio na N1 televiziju te, između ostalog, rekao da je “veoma trpeljiv” jer uopšte dopušta novinarima N1 ulazak u službene prostorije Republike Srpske. U jednom trenutku novinarku je pitao da li misli da on nema službu koja prati šta radi N1.
Još prošle godine, u toku predizborne kampanje, Milorad Dodik je na jednom od skupova javno priznao da prisluškuje i tadašnjeg američkog ambasadora u BiH.
Dok se zvaničnici s državnog nivoa vlasti posljednjih dana hvale nikad boljim izvještajem, ali i najavom potencijalnog otvaranja pristupnih pregovora s EU u martu naredne godine, čini se da BiH nikada nije stajala gore u pogledu slobode medija, a na šta je i ukazala sama Evropska komisija u posljednjem izvještaju o napretku, upozoravajući upravo na zabrinjavajuće nedemokratske tendencije u RS.
S druge strane, predstavnici ovog entiteta zanemaruju kritike iz EU te tvrde da su “zagarantovane medijske slobode” veće nego u evropskim zemljama. O utemeljenosti takvih tvrdnji najbolje svjedoče primjeri iz zakonodavnih institucija, ali i s terena.
Pišu: Dalio Sijah i Minel Abaz
(Istinomjer.ba)