Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) definiše mentalno zdravlje kao stanje dobrobiti u kojem pojedinac ostvaruje svoje potencijale, može se nositi s normalnim životnim stresom, može raditi produktivno i plodno te je sposoban pridonositi zajednici. U skladu s ovom definicijom, zdravlje predstavlja kompletno fizičko, mentalno i socijalno blagostanje, a ne samo odsustvo bolesti i nemoći.
O tome kakva je u tom pogledu situacija u našoj zemlji možda najbolje govore podaci o broju samoubistava u BiH. Samo u periodu od 2005. do 2015. godine, prema podacima Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine, Federalne uprave policije, Ministarstva unutrašnjih poslova Republike Srpske i policije Brčko distrika u, BiH je evidentirano 4.779 samoubistava.
Tokom 2020. godine 193 osobe s područja Federacije BiH počinile su samoubistvo, dok je taj broj 2021. godine povećan na 197. U Republici Srpskoj, prema podacima entitetskog MUP-a, 2021. godine počinjena su 203 samoubistva, dok je godinu ranije taj broj iznosio 218. U prvih devet mjeseci ove godine samo na području Kantona Sarajevo registrovano je 27 samoubistava.
O mentalnom zdravlju u BiH te onome šta bi se trebalo učiniti da se situacija popravi Istinomjer je razgovarao sa mr.sci psihologije i psihoterapeutkinjom u Centru za mentalno zdravlje u Visokom Nerminom Vehabović-Rudež.
U kontekstu povećanog broja samoubistava u BiH, Vehabović-Rudež se slaže da je to povećanje evidentno, a o razlozima, pored ostalog, kaže:
Razlozi su vrlo često duboko u čovjeku. Nekad su rezultat depresivnih stanja, nekad su rezultat straha ili posljedica neke fizičke bolesti ili iznenadnih situacija sa kojima čovjek misli da ne može da izađe na kraj. No, što je društvo nesigurnije, veći je i broj “razloga” da neko posegne za tim da na tako drastičan način zaustavi svoj život.
Nermina Vehabović-Rudež, 9.11.2022.
Navodi da ni zapadne zemlje nisu smanjile broj samoubistava, iako su razvijene, ali da je njihov fokus odavno više na prevenciji.
Generalno, moje lično, ali i profesionalno mišljenje, jeste da su ljudi nepovezani i mi kada međusobno nismo povezani sa drugim ljudima, rješenje tražimo tako što sami odlučujemo o tome da je naš problem “ogroman”, dakle ne dijelimo svoje probleme, umjesto da sa nekim porazgovaramo. Osim toga, društvo je takvo da osuđuje nemoć i greške, pa se ljudi stide govoriti o svojim greškama, nemoćima i pritiscima.
Nermina Vehabović-Rudež, 9.11.2022.
Iako problemi i izazovi u vezi s mentalnim zdravljem građana/ki BiH postoje već duže vrijeme, tek 2022. godine entitetske vlasti pokrenule su usvajanje zakona o zaštiti mentalnog zdravlja.
Zakon o zaštiti mentalnog zdravlja Republike Srpske stupio je na snagu krajem jula ove godine, dok je, kada se radi o Federaciji BiH, Vlada ovog entiteta početkom oktobra ove godine, na prijedlog Federalnog ministarstva zdravstva, utvrdila Nacrt zakona o zaštiti mentalnog zdravlja i uputila ga u daljnju parlamentarnu proceduru. Na državnom nivou aktivnosti do danas nije bilo ili nisu zabilježene.
Spomenutim zakonom u Republici Srpskoj uređuju se promocija mentalnog zdravlja, prevencija i rano otkrivanje smetnji u mentalnom zdravlju, prava i obaveze u zaštiti mentalnog zdravlja, medicinska intervencija kod lica sa smetnjama u mentalnom zdravlju, povjerljivost podataka iz medicinske dokumentacije i evidencije lica sa smetnjama u mentalnom zdravlju, socijalna inkluzija i život u zajednici, zabrane u zaštiti mentalnog zdravlja, nadzor, kao i druga pitanja od značaja za zaštitu mentalnog zdravlja. Pored ostalog, tim zakonom definisani su pojmovi zaštite mentalnog zdravlja, njegove promocije, ali i prevencije, kao i rano otkrivanje smetnji u mentalnom zdravlju. Također, zakonom su određena i prava i obaveze u zaštiti mentalnog zdravlja, ostvarivanje socijalne inkluzije lica sa smetnjama u mentalnom zdravlju, ali i zabranjen svaki vid diskriminacije građana/ki i pacijenta/ica u zaštiti mentalnog zdravlja.
Na osnovu Zakona o zaštiti mentalnog zdravlja Republike Srpske i Zakona o republičkoj upravi, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS 1.2.2021. godine donijelo je Program promocije mentalnog zdravlja građana u Republici Srpskoj za period od 2021. do 2023. godine. U dokumentu su sadržani principi, vizija te ciljevi programa, i to:
– Jačanje multidisciplinarne, multisektorske i intersektorske saradnje u
društvenoj sredini,
– Podizanje svijesti građana o važnosti mentalnog zdravlja,
– Razvijanje vještina za unapređenje mentalnog zdravlja kod građana,
– Smanjivanje uticaja stresa na pojedince i sprovođenje antistres programa,
– Unapređenje mentalnog zdravlja trudnica, novorođenčadi, roditelja i
predškolske djece,
– Unapređenje mentalnog zdravlja školske djece i adolescenata,
– Unapređenje mentalnog zdravlja na radnom mjestu,
– Unapređenje mentalnog zdravlja starijih lica.
Program promocije mentalnog zdravlja građana u RS
Kada se radi o federalnom nacrtu zakona o zaštiti mentalnog zdravlja, na zvaničnoj stranici Vlade FBiH navedeno je da je osnovni cilj donošenja ovog zakona omogućavanje provođenja međunarodno utvrđenih standarda zaštite mentalnog zdravlja svih građana/ki na bazi jednakosti i ravnopravnosti te da se građanima/kama tog entiteta osigura pravo na zaštitu putem mjera promocije mentalnog zdravlja i prevencije mentalnih poremećaja, dijagnostike, liječenja i psihosocijalne rehabilitacije.
Ovim novim zakonom se na jednom mjestu regulira zaštita mentalnog zdravlja na sva tri nivoa organizacije zdravstvene zaštite (primarna, sekundarna i tercijarna). Zakon prvi put decidno utvrđuje načela na kojima se cijeli ovaj sistem treba zasnivati, te utvrđuje set prava osobama s mentalnim poremećajima, što do sada nije bio slučaj. Nakon svih analiza, ocijenjeno je da dosadašnji važeći pravni okvir koji u FBiH postoji od 2001. godine kroz provođenje Zakona o zaštiti osoba sa duševnim smetnjama jeste dobra osnova zaštite, ali je u svjetlu savremenih standarda nedovoljan. To prvenstveno zbog činjenice da fokus stavlja na zaštitu osoba u bolničkom tretmanu, a ne bavi se pitanjem zdravstvene zaštite na primarnom nivou.
Vlada FBiH, 6.10.2022.
Na kraju saopštenja Vlade tim povodom rečeno je da “zajedničkim zalaganjem svih nadležnih tijela svrha budućeg zakona o zaštiti mentalnog zdravlja sa svim predviđenim podzakonskim aktima i mehanizmima nadzora jeste unapređenje pružanja zaštite, a posebno pomoći i brige za osobe sa mentalnim poremećajima i njihovo uključenje u društvo”.
Jedno od pitanja koje se nameće jeste zašto navedeni zakonski okviri u oba entiteta nisu doneseni ranije, a govoreći o savremenim standardima, Evropska unija, kojoj Bosna i Hercegovina teži, odavno je mentalnom zdravlju svojih stanovnika/ca posvetila punu pažnju.
U tom kontekstu podsjećamo na nedavni javni nastup zamjenika ministra zdravstva u Vladi Federacije BiH Gorana Čerkeza koji je, komentarišući mentalno stanje bh. društva, ustvrdio da ono nije lošije nego u evropskim zemljama, dodajući pritom da to ne znači da je i dobro. Čerkez je dodao da su “faktori rizika kod nas možda i u Evropi malo različiti” te da su, s obzirom na to da mi živimo “na ivici”, rizici u Evropi “možda veći nego naši”.
Vidjeli smo da WHO mentalno zdravlje stavlja kao globalni prioritet broj jedan. Zašto? Faktori rizika kod nas možda i u Evropi su malo različiti. Mi smo kroz vrijeme razvili neke faktore otpornosti. Mi živimo dugi niz godina u nekakvoj političkoj, socijalnoj, ekonomskoj nesigurnosti, a to su vrlo bitni faktori rizika. Zatim, tu je okruženje, tu je tehnologija, tu su društvene mreže. Dakle, puno je toga što utiče na mentalno zdravlje. Međutim, živeći uvijek negdje na ivici i siromaštva i problema, za razliku od Evrope koja se sada prilikom rata u Ukrajini prvi put susreće sa nekim nedostacima, sigurno da su njihovi rizici možda veći nego naši.
Goran Čerkez, 29.10.2022.
Našu sagovornicu pitali smo da li kontinuirana politička, socijalna i ekonomska nesigurnost građane/ke BiH čini otpornijim na nove izazove, poput pandemije Covid-19 i posljedica agresije na Ukrajinu, nego što čini građane/ke Evropske unije.
Moglo bi se reći da možda jesmo, ali postoji mogućnost i da je to samo privid jer, kao lastiku, mi samo razvlačimo svoje strpljenje u odnosu na poteškoće na koje nailazimo, dovijamo se na različite načine da preživljavamo jer nemamo sistem koji nas štiti, pa smo oslonjeni sami na sebe ili jedni na druge. Inače, u mentalnom zdravlju postoji nešto što se zove sekundarna otpornost, kada gledamo teške stvari i kada se one doživljavaju, ne mora to uvijek biti traumatizacija, ne mora uvijek biti taj negativni stres. Možemo preko toga i jačati. Dakle, sa jedne strane bi se moglo desiti da su nas ova teška iskustva zapravo nekako navikla da budemo u stanju pripravnosti, ali je pitanje da li je ovo naše mentalno zdravlje ustvari pravo zdravlje. Ako ćemo mentalno zdravlje definisati kao zadovoljstvo da radimo stvari koje nas raduju, da imamo dobre odnose, ako možemo raditi i baviti se stvarima i poslovima koje volimo, ako ne ometamo druge da rade stvari koje vole i koje su im drage, je li to zaista kod nas u pitanju? Da li smo zaista zadovoljni životom koji živimo ili se trudimo da ga živimo da rastežemo tu lastiku kako bi nekako, evo, davali privid da je sve u redu, sve dok ona ne pukne.
Nermina Vehabović-Rudež, 9.11.2022.
Vehabović-Rudež smatra da politička, socijalna i ekonomska situacija definitivno utiče na mentalno zdravlje te podsjeća da svaka nesigurnost u tom smislu kod čovjeka izaziva strah te se može pretvoriti u anksiozne simptome, panične napade ili u neke ozbiljnije psihičke poremećaje.
S jedne strane čovjek teži sigurnosti, dok je opet život generalno pun nesigurnosti te u tom smislu na mentalno zdravlje itekako utiču nedovoljna sredstva za život. Nemoguće je da mi živimo i napredujemo i imamo dobro mentalno zdravlje ukoliko nemamo barem minimum ekonomske, socijalne i političke sigurnosti. To je baza i odatle se kreće.
Nermina Vehabović-Rudež, 9.11.2022.
U tom smislu podsjeća i na to da se ljudi u našoj zemlji na različite načine snalaze, dižu kredite, stiže pomoć od dijaspore te se tako stiče privid da građani imaju neki novac. Međutim, ističe ona, kroz centre za mentalno zdravlje i kroz profesionalne kontakte s ljudima jasno je da se ljudi u ekonomskom smislu osjećaju jako nesigurno, ali i da je za sagledavanje kompletne slike potrebno provesti relevantna istraživanja.
Odnos Evropske unije spram mentalnog zdravlja kada je riječ o njenim stanovnicima/ama bitno je drugačiji od odnosa vlasti u BiH.
Kako se navodi na zvaničnoj stranici Evropske komisije, Evropska komisija odavno je posvetila punu pažnju poboljšanju mentalnog zdravlja svog stanovništva, što se vidi i iz detaljnog pregleda dosadašnjih aktivnosti u tom pravcu.
Rad Evropske komisije u području mentalnog zdravlja temelji se na međunarodnim politikama, posebno na UN-ovim ciljevima održivog razvoja, kao i na devet globalnih dobrovoljnih ciljeva, koje je za nezarazne bolesti postavila Svjetska zdravstvena organizacija. Evropska komisija, tako, nastoji svojim radom podupirati i nadopunjavati djelovanje članica Evropske unije.
U izvještaju Evropske komisije pod nazivom “Ukratko o zdravlju u Evropi 2018.” pored ostalog je utvrđeno da problemi mentalnog zdravlja utiču na oko 84 miliona ljudi u Evropskoj uniji te se procjenjuje da ukupni troškovi povezani s mentalnim bolestima u 28 zemalja EU iznose više od 4% BDP-a, odnosno više od 600 milijardi eura.
Inače, politike i usluge koje se bave mentalnim zdravljem odgovornost su zemalja članica Evropske unije, dok Evropska komisija podržava njihove napore u oblasti mentalnog zdravlja više od 15 godina, pri čemu se, kako se skreće pažnja, svaka aktivnost gradi na rezultatima i učenju prethodne politike.
U vezi s tim, zajednička Akcija za mentalno zdravlje i dobrobit pokrenuta je u okviru Evropske unije 2013. godine, a cilj je bila izgradnja okvira za djelovanje u politici mentalnog zdravlja na evropskom nivou, nadovezujući se na prethodni rad razvijen u okviru Evropskog pakta za mentalno zdravlje i dobrobit. Ovom projektu, koji uključuje 51 partnera koji predstavlja 28 država članica Evropskoj uniji i 11 evropskih organizacija, a kojeg finansira Evropska agencija za zdravlje i potrošače, prethodili su zaključci o potrebi da se mentalno zdravlje uključi među prioritete javnog zdravlja u Evropskoj uniji, a do kojih se došlo nakon nalaza koji su ukazali na veličinu izazova kada je mentalno zdravlje u pitanju.
Akcija za mentalno zdravlje rezultirala je usvajanjem Evropskog okvira za djelovanje za dobrobit mentalnog zdravlja koji podržava zemlje Evropske unije da preispitaju svoje politike i razmjenjuju iskustva u poboljšanju efikasnosti i efektivnosti politike.
Prema procjenama Svjetske zdravstvene organizacije, problemi s mentalnim zdravljem pogađaju svakog četvrtog građanina/ki barem jednom u životu i mogu se naći u više od 10% populacije Evropske unije tokom bilo koje godine.
Kada se radi o samoubistvima, pozivajući se na podatke Eurostata, u Evropskoj uniji zaključili su da je samoubistvo i dalje značajan uzrok prerane smrti u Evropi, s više od 50.000 smrtnih slučajeva godišnje u EU, pri čemu se devet od deset zemalja s najvećom stopom samoubistava u svijetu nalazi u evropskoj regiji.
Cilj je okvira, pored ostalog, razviti programe promocije i prevencije mentalnog zdravlja i rane intervencije, osigurati prelaz na sveobuhvatno liječenje mentalnog zdravlja i kvalitetnu njegu te ojačati znanje i razmjenu najboljih praksi u mentalnom zdravlju.
Evropska unija reagovala je i na izazove koje je u kontekstu mentalnog zdravlja njenih građana/ki donijela i pandemija Covid-19. U izvještaju “Ukratko o zdravlju u Europi 2020.” navedeno je da su pandemija bolesti Covid-19 i ekonomska kriza koja je uslijedila predstavljale velik teret za mentalno stanje građana/ki, koji je manifestovan u većoj učestalosti stresa, tjeskobe i depresije. Povećanom riziku, zaključeno je, bili su izloženi mladi i osobe iz grupa s nižim prihodima.
Odgovarajući na složen izazov za mentalno zdravlje tokom pandemije, Evropska unija uspostavila je platformu za zdravstvenu politiku kao prostor namijenjen organizacijama socijalnih ustanova i ustanova u području zdravstva za razmjenu konkretnih postupaka i spoznaja u području mentalnog zdravlja i bolesti Covid-19.
Kako je podvučeno, ova virtualna mreža, kojom koordinira organizacija Mental Health Europe, posebno se bavi potrebama ugroženih grupa kao što su beskućnici, osobe s postojećim oboljenjima i starije osobe.
U skladu s indeksom koji mjeri poduzete inicijative u vezi s poboljšanjem mentalnog stanja stanovništva u 30 zemalja Evrope iz 2016. godine, koji je utvrdio The Economist's Intelligence Unita, vodeća je bila Njemačka, s rezultatom 85,6 od 100, a slijedile su je Velika Britanija, Danska i Norveška.
Psihologinju Vehabović-Rudež pitali smo i koje bi pravovremene i ključne korake u smislu zaštite mentalnog zdravlja u BiH trebali poduzeti da bi se na pravi način reagovalo na izazove koje nose današnji društveni, ekonomski i politički uslovi života u BiH kako na individualnom, tako i na institucionalnom nivou.
Ističući da se slaže da društveno-politička situacija u BiH nije dobra, sagovornica Istinomjera podsjeća da je čovjek adaptivno biće koje pokušava da se prilagodi.
I tako opet rastežemo tu lastiku dok ne pukne. Društvo može puno toga napraviti putem različitih projekata i djelovanja, gdje će se ljudima u prvom redu pomagati da se povezuju. Potrebna nam je adekvatna edukacija, savjetovališta za roditelje, predbračna savjetovališta, dobra profesionalna orijentacija, povratak vrijednosti obrazovanju, kao i da ne pričamo da u ovoj zemlji nema smisla živjeti jer ona ništa ne daje ljudima i tako dalje. Također, i u školama bi trebalo otvoriti centre za međuljudske odnose, gdje bi se učilo kako se kvalitetno ostvaruju međuljudski odnosi, kako se rješavaju konflikti, uz stalno povezivanje i edukaciju roditelja i nastavnika.
Nermina Vehabović-Rudež, 9.11.2022.
Na kraju, skreće pažnju i na probleme u radnim kolektivima, gdje su, kako kaže, ljudi izloženi ogromnom pritisku, što zbog toga što moraju zarađivati, što zbog neadekvatnog ponašanja nadređenih prema njima, ali često i radnika prema nadređenima.
“Uopšte uzevši, u pitanju su nekvalitetni međuljudski odnosi puni pritisaka, kritikovanja, ružnih riječi, verbalnog nasilja, i mi to sve tolerišemo”, dodaje, ali i podsjeća da su jedan od izazova i društvene mreže, gdje bi se problem vrijeđanja i nasilja zakonski trebao riješiti.
Ono što ja iz prakse vidim jeste da ne možemo pričati o mentalnom zdravlju ako nećemo početi nešto da mijenjamo, a pogotovo u sistemu na način da se da važnost mentalnom zdravlju i razumije da ljudi nisu sredstva, već sastavni dio društva i, na kraju, živa bića.
Nermina Vehabović-Rudež, 9.11.2022.
Odnos nadležnih institucija u Bosni i Hercegovini spram izazova u kontekstu mentalnog zdravlja građana/ki naše zemlje daleko je od onoga koje Evropska unija ima u tom smislu kada je njeno stanovništvo u pitanju. U prilog tome govori i činjenica da se ključni zakoni u ovoj oblasti donose tek sada, dok se ekonomska i politička situacija u i oko zemlje konstantno usložnjava te negativno utiče na mentalno zdravlje stanovništva.
Izazovi u vezi s mentalnim zdravljem iziskuju puno više truda, energije, implementacije konkretnih rješenja i prakse ustanovljene u naprednim zemljama, pri čemu bi Bosna i Hercegovina, u okviru evropskih integracija, trebala razmotriti i iskustva i prakse koje se koriste u Evropskoj uniji te u najužoj saradnji sa stručnjacima/kinjama iz zemalja članica primijeniti one koje bi mogle dati najbolje rezultate.
(Istinomjer.ba)